Europa op het scherp van de snede

Mario Draghi schreef vorig jaar een lijvig rapport over de structurele problemen binnen de Europese Economie. Die problemen zijn niet alleen geo-economisch, maar meer dan ooit geopolitiek en zelfs geostrategisch. De wereld zoals we die kennen is in beweging met krachten die ons wereldbeeld definitief willen hertekenen. Volgens professor David Criekemans is het dan ook tijd voor hyperrealisme vanuit een geopolitiek perspectief.

Een tijd geleden nodigden we professor Internationale Politiek David Criekemans (UAntwerpen) uit voor een lezing, met als kapstok zijn nieuwe boek over de staat van onze wereld en vooral de positie van Europa hierin.

Wie vandaag de geopolitiek bestudeert, ziet opvallende parallellen met het einde van de 19e eeuw: demografische verschuivingen, technologische revoluties en een herverdeling van invloedssferen. Volgens prof. Criekemans staan we opnieuw aan de vooravond van een tijdperk, waarin grootmachten elkaar uitdagen en waarbij Europa dreigt ‘gesandwicht’ te worden tussen de Verenigde Staten en China.

“Het is een crisis in de machtsmeting,” stelt Criekemans. Niet alleen de traditionele grootmachten, maar ook opkomende spelers maken zich zorgen over hun positie in de wereld van morgen. Deze onzekerheid is vooral voelbaar in Europa, dat na een gouden tijdperk geconfronteerd wordt met fundamentele uitdagingen. Dit vraagt om een nieuwe strategie. Criekemans wijst meteen op de verantwoordelijkheid die we gezamenlijk hierin hebben, academici, beleidsmakers, maar evengoed de bankensector en de bedrijven die allemaal navigeren door die complexe geopolitieke en geo-economische veranderingen en doordachte keuzes moeten maken.

Ons tweede probleem is geostrategisch, want de invasie in Oekraïne is volgens Criekemans meer dan alleen een conflict om grondgebied. Het is het gevolg van een identiteitscrisis die Rusland al decennia in zijn greep houdt. Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie en de mislukte hervormingen naar westers model, wil Rusland het wereldsysteem veranderen en de wereldkaart hertekenen, letterlijk.

Tegelijkertijd investeert China massaal in technologie om zijn eigen demografische uitdagingen (snel dalende geboortecijfers) te compenseren. Beide landen zoeken naar manieren om hun positie te versterken in deze snel veranderende wereld.

In zijn analyse onderkent prof Criekemans vier fundamenten/pijlers waarop de welvaart en veiligheid van Europa de jongste decennia is gebouwd en die nu onder druk staan.

Goedkope energie was jarenlang een pijler van de Europese welvaart. De afhankelijkheid van Russisch gas en olie is door de oorlog en sancties problematisch geworden. Energie is in Europa nu drie tot vier keer duurder dan in de VS en nieuwe regelgeving zal dit verschil nog groter maken. Dit heeft directe gevolgen voor de concurrentiekracht van Europese bedrijven, en al helemaal voor energie-intensieve sectoren zoals de chemie. Behoorlijk zorgelijk voor de Antwerpse haven met een van de grootste chemische clusters ter wereld.

Het model van goedkope arbeid en technologieoverdracht met China staat onder druk. Waar Europa ooit profiteerde van de Chinese markt, worden we nu overspoeld met hun producten, zoals elektrische auto’s en zonnepanelen. Europa moet zijn beleid dus herzien en durven eisen dat buitenlandse bedrijven technologie delen, net zoals China dat jarenlang deed.
Maar ook de handelsspanningen tussen de VS en China nemen toe. Als de Chinezen de uitvoer van grondstoffen beperken, dreigt Europa kant te moeten kiezen, met alle gevolgen van dien.

De afwezigheid van oorlog in Europa was lange tijd vanzelfsprekend. Ook dat is verleden tijd en zitten we in een systeemcrisis. Rusland zou wel eens tot de conclusie kunnen komen dat een beperkt conflict in Europa niet alleen mogelijk is, maar uiteindelijk ook resultaat oplevert. Poetin droomt immers van een terugkeer naar de geostrategische situatie van medio 1992, met andere woorden neutrale Centraal-Europese landen, ook al zijn ze ondertussen lid van de NAVO.

Deze nieuwe context zal volgens Criekemans ons economisch weefsel veranderen; er moet immers geïnvesteerd worden, niet alleen in de harde veiligheids- en defensiesector, maar vooral in ‘veerkracht’. Het beschermen van energienetten, infrastructuur en de samenleving tegen nieuwe dreigingen zoals cyberaanvallen en hybride conflicten. We moeten dringend het gekende paradigma veranderen, want dit gaat niet meer weg; tegelijkertijd biedt deze crisis ook kansen.

De Amerikaanse veiligheidsgarantie, ooit een zekerheid, is niet langer vanzelfsprekend. De VS hebben andere prioriteiten, waardoor Europa zijn eigen defensiecapaciteit en zijn economische structuur moet herzien. “Je wordt in de wereldpolitiek alleen serieus genomen als je iets te bieden hebt,” stelt Criekemans. Europa moet investeren in technologie, innovatie en defensie om weer relevant te worden.

Europa moet zijn blik verruimen en nieuwe relaties aangaan met landen als India, Vietnam, Thailand, Indonesië en Latijns-Amerika. Ook Afrika biedt enorme kansen, gezien de demografische groei. “Dit is het moment, en ik bedoel dat op een goede manier, om terug te keren naar Afrika. China investeert in de elite en laat eigen arbeiders overkomen; Rusland kiest voor een paramilitair model maar plundert in realiteit de Sahel-landen. Wij kunnen een alternatief bieden, maar dat wordt een langtermijninvestering en net daarop besparen we. Europa moet het best geconnecteerde land ter wereld worden.”

In plaats van protectionisme, zoals de VS, moet Europa juist inzetten op openheid en het aantrekken van talent. “Misschien hebben we een programma voor ontheemd talent nodig. Laat het talent uit de VS bijvoorbeeld naar Europa komen,” suggereert Criekemans.

Er zijn een aantal cruciale variabelen om Europa weer relevant te maken.

Qua energie kiezen de VS voor een alomvattende strategie, ze investeringen in alles. De tweede variabele is deregulering en nummer drie zijn de datacenters die op hun beurt weer gelinkt zijn aan energie. Zij geloven immers, net als China, dat ze via enorme datacapaciteit een revolutie kunnen veroorzaken in andere domeinen. Van nieuwe materialen (en patenten erop) tot klimaatmitigatie, energietransitie, …

China blijft relevant, maar we moeten onze regels veranderen om op een intelligente manier met hen om te gaan. Bijvoorbeeld door overdracht van technologie. Maar nog belangrijker voor Europa zijn de tussenliggende machten zoals India, Brazilië en vooral Afrika.

De uitspraak van kanselier Friederich Merz op de avond van zijn verkiezingsoverwinning was veel betekend, “Meine Damen und Herren, ik geloof dat de VS, althans deze regering, niet langer geïnteresseerd is in het lot van Europa, en ik geloof dat de crisis die de Russen in Oekraïne veroorzaken ons slecht een beperkt tijdsvenster biedt om als Europeanen orde op zaken te stellen.” Het hyperrealisme heeft ook Duitsland bereikt, aldus Criekemans.

Maar elke crisis biedt ook kansen. Europa moet zijn strategieën aanpassen, investeren in vernieuwing en veerkracht, en zo zijn positie in de wereldpolitiek herstellen. De toekomst ligt in het benutten van het eigen potentieel, het aangaan van nieuwe partnerschappen en het investeren in technologie en defensie.

“We hebben het potentieel, maar we moeten onze strategieën veranderen en kapitaal mobiliseren voor vernieuwing. Veerkracht en defensie worden de nieuwe groeikansen van de toekomst. Hopelijk kunnen we door dat te doen Europa opnieuw positioneren in een veranderende wereld.”